واژه توسعه به‌عنوان سازه چندبعدی در جامعه‌شناسی، از خیل عظیمی از محرک‌ها و عوامل تاثیر می‌پذیرد که در این میان، مناطق آزاد یکی از عوامل محرکه توسعه قابل ذکر است که در بخش‌های از ایران از جمله منطقه آزاد ارس هم‌چنین منظوری مورد طلب است. با بهره‌گیری مناسب از مناطق آزاد در فرایند توسعه می‌توان از یک اقتصاد درون‌گرا به یک اقتصادباز و برون‌گرا تبدیل شد و در عرصه‌های اقتصاد و تجارت بین‌المللی حضور موثر داشت.

مناطق آزاد تجاری در ادبیات اقتصادی و بازرگانی کلیدواژه‌های مهمی است؛ هرچند در بطن آن در ابتدا موضوعات بازرگانی به ذهن متبادر می‌گردد، منتها باید توجه داشت که مناطق آزاد به‌صورت یک سرمنشأ، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی درخور توجهی از خود بر جای می‌گذارند و صرفاً در حیطه اقتصادی و بازرگانی منحصر نیستند.

ازآنجایی‌که تاکنون مطالعه جامعی در زمینه ابعاد جامعه‌شناختی و اجتماعی مناطق آزاد در ایران انجام نشده است، لذا تحقیق حاضر به بررسی این مهم پرداخته است. در این راستا پس از مرور ادبیات و انجام 14 مصاحبه با خبرگان موضوع، از روش تجزیه‌وتحلیل تم برای یافتن الگوهای موجود در سری داده‌ها و شناسایی ابعاد مختلف جامعه‌شناختی و عملکردی منطقه آزاد ارس استفاده شده است. درنهایت پس از تحلیل داده‌ها 28 دسته مفهومی و 9 تم شامل همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی، اخلاق اجتماعی، امنیت اجتماعی، کیفیت زندگی، عملکرد اقتصادی، عملکرد اجتماعی، عملکرد سیاسی و عملکرد فرهنگی شناسایی و در قالب الگوی نظری مقاله ارائه شده است.