امروزه اغلب مناطق آزاد در دنیا با اهداف چندگانه‌ای ازجمله تولید و خدمات، تجارت بین‌المللی (صادرات و واردات)، ترانزیت کالا، گردشگری و انتقال فناوری به‌منظور دستیابی به توسعه پایدار و همه‌جانبه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و فناوری در حال فعالیت یا ایجاد هستند و مناطق آزاد ایران نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ اما اینکه این مناطق به چه میزان در تحقق اهداف ازپیش‌تعیین‌شده و بهره‌برداری از ظرفیت‌های خود موفق‌اند و در مقایسه با رقبای داخلی و خارجی خود در چه جایگاهی قرار دارند موضوعی است که ارزیابی عملکرد مناطق آزاد را ضروری می‌نماید؛ چراکه از یک‌سو، در صورت آگاهی از وضعیت فعلی و آسیب‌شناسی اقدامات انجام گرفته در مناطق آزاد و شناخت نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها و از سوی دیگر، رصد و پایش رویکردهای آینده و استراتژی‌های توسعه‌ای رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی و الگوگرفتن از نمونه‌های موفق بین‌المللی، می‌توان راهبردهایی را برای توسعه مناطق آزاد کشور با نگاهی به تغییر و تحولات آینده تدوین نمود.

در این پژوهش، در گام اول با استفاده از آمارها و گزارش‌های رسمی، اطلاعات مربوط به شاخص‌های عملکردی مناطق آزاد ازجمله سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی محقق شده، ارزش تولیدات و صادرات طی سالهای 1392 تا 1399 گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و در گام دوم، به‌منظور آسیب‌شناسی و شناخت عوامل عدم موفقیت مناطق آزاد در دستیابی به اهداف تعیین‌شده و احصاء راهکارهای مورد نیاز برای حصول اهداف، از روش مطالعات میدانی و مصاحبه با خبرگان اعم از مدیران و معاونین فعلی و سابق مناطق آزاد کشور، کارشناسان، فعالان و نمایندگان بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران در مناطق آزاد و صاحب‌نظران برجسته در حوزه سیاست‌گذاری و مدیریت استراتژیک بهره گرفته شد.

یافته‌های مربوط به گام اول پژوهش، بیانگر عملکرد ضعیف و غیرقابل‌قبول آن‌ها در شاخص‌های مورد نظر در مقایسه با مناطق آزاد دیگر کشورهای جهان و همچنین سرزمین اصلی ایران است. مناطق آزاد ایران در شاخص سرمایه‌گذاری خارجی 1/7 درصد، در شاخص صادرات کمتر از 1 درصد و در تولید حداکثر 3/1 درصد، در شاخص سرمایه‌گذاری داخلی 0/1 درصد در مقایسه با سرزمین اصلی مؤثر هستند. در حالیکه در شاخص سرمایه‌گذاری خارجی، مناطق آزاد کشورهای مالزی، کره جنوبی و چین به ترتیب 72 درصد، 28 درصد و 19 درصد و در شاخص صادرات، کشورهای چین، مالزی، هند و امارات به ترتیب 75درصد، 49 درصد، 26 درصد و 30 درصد در اقتصاد کشور نقش‌آفرینی می‌کنند.
در عملکرد مناطق آزاد کشور کاملاً مشهود است که این مناطق، فاصله زیادی با اهداف مورد نظر خود دارند و ادامه مسیر فوق نمی‌تواند نتایج مثبت مورد انتظار منطبق با اهداف را برای ایران ترسیم کند؛ اما قطعاً بدترین نتیجه‌گیری آن خواهد بود که حیطه عملکرد مناطق آزاد و امتیازات آن‌ها را محدود کنیم. همچنین ضروری است موانع موجود شناسایی و مرتفع و همچنین راهکارهای توسعه پس از شناسایی، اجرایی شوند تا مناطق آزاد کشور با توجه به وجود منابع سرشار انسانی، مادی و ظرفیت‌های بالقوه مالی و موقعیت استثنایی ژئوپلیتیک خود، بالأخص قرارگرفتن در شاه‌راه ارتباطات بین‌الملل در بین‌قاره‌های اروپا، آسیا و آفریقا و کریدورهای شمال- جنوب و شرق- غرب، نقش‌آفرینی ممتازی در توسعه و پیشرفت کشور داشته باشند.
پس از گردآوری داده‌ها و اطلاعات، بیست‌وچهار عامل عدم موفقیت مناطق آزاد کشور شناسایی و در دو گروه اصلی، عوامل درونی (شامل دو گروه فرعی، عوامل ساختاری با چهار عامل و عوامل عملکردی با شش عامل) و عوامل بیرونی (شامل سه گروه فرعی، عوامل ناشی از اقدامات و اعمال قدرت نهادهای قانونی و تصمیم‌گیر
داخلی کشور با نه عامل، عوامل ناشی از اقدامات با منشأ خارج از کشور با سه عامل و عوامل مرتبط با شرایط عمومی اقتصادی کشور با دو عامل) تقسیم شد. سپس به عنوان یافته‌های پژوهش، مهم‌ترین پیشنهادها برای توسعه و ارتقای عملکرد مناطق آزاد کشور، احصاء شده از پاسخ خبرگان متناسب با هریک از عوامل مؤثر درونی
و بیرونی که در عدم موفقیت مناطق آزاد به اهداف مورد نظر مؤثر بودند به تفکیک ارائه گردید که بهطور خلاصه از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تصویب روند و راهبرد جامع هر یک از مناطق آزاد در شورای عالی مناطق آزاد و تخصصی کردن مناطق آزاد و معین کردن اهداف مشخص برای هر یک از مناطق با توجه به ضرورت، موقعیت و امکانات هر منطقه.
- تصویب آئین‌نامه جدید معافیت مالیاتی مناطق آزاد که در آن بر اساس روند و راهبرد جامع و اهداف هر یک از مناطق، مقدار، زمان و نوع معافیت فعالیت‌های مشمول معافیت مالیاتی در هریک از مناطق را تعیین می‌کند در قالب برنامه هفتم توسعه و یا احکام دائمی برنامه‌های توسعه... و منع تغییر آن در یک بازه زمانی 25 ساله.
- اجرای کامل ماده 65 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور و ماده 27 قانون چگونگی اداره مناطق آزاد درخصوص تعیین مدیران عامل مناطق آزاد به نمایندگی دولت به‌عنوان بالاترین مقام منطقه و واگذاری کلیه وظایف، اختیارات و مسئولیت‌های دستگا‌ه‌های اجرایی دولتی مستقر در مناطق آزاد به‌استثنای نهادهای دفاعی و امنیتی به آن‌ها.
- تسریع در احداث و تکمیل تأسیسات زیرساختی پروژه‌های بین‌المللی ترانزیتی کشور در محورهای شمال- جنوب و شرق- غرب، شامل بنادر، خطوط راهآهن، بزرگراه‌ها و ... به‌عنوان یک مزیت مهم برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در زمینه توسعه فعالیت‌های ترانزیتی و تجاری.
- با توجه به تأثیر بسیار زیاد وجود زیرساخت‌های لازم ازجمله فرودگاه، بنادر، راهآهن، بزرگراه و جاده‌های ارتباطی و نیروگاه‌های برق و ... در مناطق آزاد برای جذب و عملکرد موفق سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی در مناطق آزاد کشور... هزینه احداث آن‌ها از محل بودجه عمومی کشور تأمین شود.
- لایحه الحاقی قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری- صنعتی با هدف تأسیس بانک‌ها و مؤسسات اعتباری خارجی در مناطق آزاد برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال شود. همچنین زمینه حضور و فعالیت مؤسسات بیمه خارجی در مناطق آزاد منطبق با ماده 28 الحاقی مصوبه 1378 و تبصره الحاقی ماده 28 مصوب 1388، قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور با تصویب هیئت وزیران فراهم شود.